دستگاه راست پنجگاه

 دستگاه راست پنجگاه، نام یکی از هفت دستگاه موسیقی سنتی ایرانی است.


دستگاه راست پنج گاه را میتوان یکی از دستگاههای بسیار قدیمی نامید. این دستگاه بسیار شبیه به ماهور میباشد و باید گوش نوازنده ویا خواننده بسیار دقیق و آشنا به این دستگاه باشد. تفاوت این دستگاه با ماهور این است که در ماهور تحریرها بالا رونده است ولی در راست پنجگاه تحریرها پایین رونده است از این دستگاه می توان به پرده گردانی به دستگاههای دیگر وارد شد. برخی از گوشه های این دستگاه که در ردیفهای رایج آمده عبارتست از: 1-درآمد 2-راست 3-سپهر 4-خسروی 5-پروانه و...

دستگاه چهارگاه

دستگاه چهارگاه، یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است.
این دستگاه، از نظر علم موسیقی یکی از مهم‌ترین و زیباترین مقامات ایرانی است. گام آن مانند شور و همایون، پایین رونده و مثل گام ماهور و اصفهان بالارونده می‌باشد، چرا که در دو حالت محسوس است. یعنی می‌توان گفت که این گام، مخلوطی از گام سه‌گاه و همایون است و اگر نت دوم و ششم گام ماهور را ربع پرده کم کنیم، تبدیل به چهارگاه می‌شود.
نت شاهد (تونیک) این دستگاه نیز در راست کوک «دو» است. حالت آغازین درآمدهای چهارگاه، با نت «لا» بسیار واضح و مشخص است و به این وسیله به راحتی می‌توان آن را از سایر گام‌ها تشخیص داد.
از میان مقامات ایرانی و به خصوص موسیقی مشرق زمین، شور، سه‌گاه و چهارگاه هستند که از این میان، مقام چهارگاه از همه مهم‌تر است. چهارگاه را گامی کاملاً ایرانی و خالص می‌دانند. گام چهارگاه هم از نظر آوایی و هم گوشه‌های مشترک، شباهت زیادی با گام سه‌گاه دارد.
چهارگاه در گوشه زابل، کمی به اوج می‌رود. این گوشه با وجود اینکه نت شاهد و ایست ثابتی ندارد، ولی از حالت ریتمیک و ضربی بالایی برخوردار است ولی از این نظر، هیچ وقت به پای گوشه مخالف نمی‌رسد. مخالف اوج زیبایی چهارگاه است. حصار گوشه‌ای است که در عین زیبایی، کمی از نظر کوک برای نوازندگان به خصوص سنتورنوازان، مشکل‌ساز می‌شود. زیرا برای اجرای این گوشه در ادامه ردیف چهارگاه، بایستی نت «فا» را دیز کوک کرد (البته در راست کوک). یعنی نت فا، نیم پرده زیر می‌شود. این گوشه تا حدودی معادلات چهارگاه را به هم می‌ریزد و برای اینکه بتوان به ادامه ردیف پرداخت، بایستی فرودی مجدد به درآمد داشته باشیم. گوشه منصوری نیز معمولاً پایان بخش دستگاه چهارگاه است. حالات کرشمه، بسته نگار، حزین و زنگ شتر، به زیبایی در تمام چهارگاه، خودنمایی می‌کنند.
آواز چهارگاه نمونه جامع و کاملی از تمام حالات و صفات موسیقی ملی ماست. چرا که درآمد آن مانند ماهور، موقر و متین است و شادی و خرمی خاصی دارد. در ضمن آواز زابل در همه دستگاه‌ها و در اینجا حزن و اندوه درونی در آواز ما دارد. آوازی نصیحتگر، تجربه آموز و توانا مانند همایون دارد و آواز مویه و منصوری غم انگیز و حزین است. پس این دستگاه نیز به دلیل کمال خود هم گریه و زاری می‌کند و هم شادی می‌آفریند و گاهی مسرور و شادمان است و گاهی نیز غم‌انگیز و دل‌شکسته و با توشه‌ای از متانت و وقار عارفانه شرقی.
اما روی هم رفته چهارگاه را می توان دستگاهی محسوب کرد که مانند پیری فرزانه دارای روحی بلند و عرفانی است و احساسات عالی انسانی را در کنار خصایص و محسنات انسانی صبور و شکیبا داراست. از ناکامی‌ها و ناامیدی‌ها اشک غم می‌ریزد و در شادی‌ها و خوشی‌ها اشک شوق و سرور. این دستگاه، بهترین گزینه برای ساخت قطعات و تصانیف ملی میهنی و حماسی است به طوری که به زیبایی می‌تواند حالت شوق و افتخار وصف ناپذیری را در شنونده به وجود آورد. نوازندگی در این دستگاه با هر یک از سازهای ایرانی، زیبایی خاص خود را دارد ولی هنگامی که تارنوازی به اجرای چهارگاه می‌پردازد، چیز دیگری است.
از گوشه های اصلی این دستگاه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
درآمد،
بدر،
پیش زنگوله
و
زنگوله،
زابل،
حصار،
مخالف،
مغلوب،
ساز بانک،
حدی،
پهلوی
و منصوری.

دستگاه همایون

دستگاه همایون، یکی دیگر از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است.
به دلیل استفاده از یک گام خاص و تفاوت محسوس در گام بالا رونده و پایین رونده دستگاه همایون منحصر به فرد ترین دستگاه موسیقی ایرانی به شمار می‌رود. مقایسه سایر دستگاه‌های موسیقی ایرانی با موسیقی دیگر ملل و خصوصاً کشورهای هم ‌جوار تشابه و یکسان بودن ریشه برخی را نشان می‌دهد. اما این مطلب در مورد دستگاه «همایون» صادق نیست.
دستگاه همایون و یا به تعبیری «دستگاه عشاق»، با حالت محزون و اسرار آمیز خود گوشه‌های متعددی دارد که گوشه «بیداد» اوج این دستگاه تلقی می‌شود.
آثار ارزشمندی از موسیقی ایرانی در سده قبل در این دستگاه ساخته و اجرا شده‌اند. «رنگ فرح» از جمله این آثار است.
از لحاظ مرکب خوانی این دستگاه به دستگاه‌های سه‌گاه و شور ارتباط دارد و وسعت این دستگاه را بیشتر می‌کند.
یکی از آوازهای ایرانی که اسم آن در کتب موسیقی هست آواز اصفهان است که آن را از متعلقات دستگاه همایون دانسته‌اند. یکی دیگر از آوازهایی که از متعلقات دستگاه همایون است، آواز شوشتری است. فواصل پرده‌ها در این دستگاه به صورت زیر است:
سل(بکار).لا(کرن).سی(بکار).دو(بکار)ر(بکار)می(بمل).می بم(کرن).فا (بکار).
نت شروع این دستگاه به طور معمول «فا» است. البته این دستگاه در کوک‌های دیگری با نام‌های همایون «دو» و «رِ» نیز نواخته می‌شود. در ردیف مرحوم کریمی از شوشتری به عنوان یکی از گوشه‌های این دستگاه نام برده شده است. گوشه‌های ردیفی این دستگاه عبارت‌اند از:
1.  چهارمضراب
2.  درآمد اول
3.  درآمد دوم: زنگ شتر
4.  موالیان
5.  چکاوک
6.  طرز
7.  بیداد
8.  بیداد کت
9.  نی‌داود
10.       باوی
11.       سوز و گداز
12.       ابول چپ
13.       لیلی و مجنون
14.       راوندی
15.       نوروز عرب
16.       نوروز صبا
17.       نوروز خارا
18.       نفیر
19.       فرنگ و شوشتری گردان
20.       شوشتری
21.       جامه‌دران
22.       راز و نیاز
23.       میگلی
24.       موالف
25.       بختیاری با موالف
26.       عزال
27.       دناسری
28.       رنگ فرح
همچنین آلبوم بیداد استاد شجریان با آهنگ‌سازی استاد مشکاتیان از جمله آهنگ‌هایی است که در این دستگاه ساخته شده است.

دستگاه سه گاه

دستگاه سه‌گاه، نیز یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است.
این دستگاه تقریباً در همه ممالک اسلامی متداول است. این دستگاه بیشتر برای بیان احساس غم و اندوه که به امیدواری می‌گراید مناسب است. آواز سه گاه بسیار غم انگیز و حزن آور است.گوشه‌های مهم این دستگاه عبارت‌اند از:
در آمد،
مویه،
زابل،
مخالف،
حصار.
گوشه‌های دیگر مانند:
آواز،
نغمه،
زنگ شتر،
بسته نگار،
زنگوله،
خزان،
بس حصار،
معربد،
پهلوی(رجز)،
حاجی حسینی،
مغلوب،
دوبیتی،
حزین،
دلگشا،
رهاوی،
مسیحی،
ناقوس،
تخت طاقدیس،
شاه ختایی(حدی)،
مداین،
نهاوند.
آوازی است بی نهایت غمگین و ناله‌های جانسوز آن ریشه و بنیاد آدمی را از جا می‌کند و از راز و نیاز عاشقان دوری کشیده و از بیچارگی بی نوایان و ضعیفان گفتگو می‌کند (برگرفته ازکتاب نظری به موسیقی- روح الله خالقی).

البته حالت این دستگاه در همه جا ثابت نیست و بویژه در مخالف بسیار با شکوه‌است و حتی آهنگهای شادی آوری در سه گاه فراوان هستند از جمله "امشب که مست مستم" .
گوشه‌های مهم دستگاه سه گاه عبارت‌اند از :
۱- درآمد : که معمولاً همه دستگاه‌ها با گوشه‌ای به نام درآمد که نشان دهنده حالت دستگاه است آغاز می‌شود.
۲- زابل : بر درجه سوم گام تاکید دارد.
۳- مویه : که بر درجه پنجم گام تاکید می‌کند و حالتی مانند شور دارد .
مخالف : که بر درجه ششم گام تاکید دارد و حالت آن با سه گاه فرق دارد و می‌توان از این گوشه برای مرکب خوانی به اصفهان نیز استفاده کرد .

دستگاه شور

دستگاه شور، ازمهم ترین و بزرگترین دستگاه‌های موسیقی ایران است.
غالب آوازهایی که خواننده آموزش ندیده ایرانی می‌‌خواند در یکی از مایه‌های این آواز می‌‌گنجد، از این رو این دستگاه را مادر موسیقی ایرانی هم خوانده‌اند.
در میان دستگاه ‌های ایرانی، شور از همه بزرگ‌تر است. زیرا هر یک از دستگاه‌ها دارای یک عده آوازها و الحان فرعی ا‌ست ولی شور غیر از آوازهای فرعی دارای ملحقاتی است که هر یک به تنهایی استقلال دارد. آوازهای مستقلی که جزء شور محسوب می‌شود و هر یک استقلال دارد از این قرار است: ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی و بیات کرد.گام دستگاه شور به این صورت است:سه ربع پرده،سه ربع پرده،پرده، پرده، نیم پرده،پرده،پرده.اما بعضی نتها در این دستگاه کوک متغیر دارند. به طور مثال در شور سل که پرده بندی به این صورت است:(سل، لا کرن، سی بمل، دو، ر، می بمل، فا، سل)از می کرن و ر کرن هم استفاده می شود.
آواز بیات ترک در پرده‌های شور نواخته می‌شود و جزو ملحقات آن طبقه بندی می‌شود، ولی چون از نظر شنوایی، حسی شبیه دستگاه ماهور ایجاد می‌‌کند، برخی قایل به طبقه بندی آن تحت دستگاه ماهور هستند.
در مکتب آوازی اصفهان آواز بیات ترک در مشتقات دستگاه ماهور به حساب می‌‌آید اما در مکتب تهران، مایه بیات ترک را جزء دستگاه شور به حساب می‌‌آورند.
مایه‌ها (متعلقات)
• آواز ابوعطا
• آواز دشتی(دشتستانی)
• آواز افشاری
• آواز بیات ترک - گاه بیات زند نیز برای اشاره به این آواز بکار برده شده
• آوازبیات کرد - کردِ بیات نیز گفته می‌شود
گوشه‌ها
گوشه‌های ردیفی این دستگاه(همراه با آوازها) عبارت‌اند از:
1.  درآمد اول
2.  درآمد دوم
3.  درآمد سوم: کرشمه
4.  درآمد چهارم: گوشه‌ی رهاب
5.  درآمد پنجم: اوج
6.  درآمد ششم: ملانازی
7.  نغمه‌ی اول
8.  نغمه‌ی دوم
9.  زیرکش سلمک
10.       ملانازی
11.       سلمک
12.       گلریز
13.       مجلس‌افروز
14.       عزال
15.       صفا
16.       بزرگ
17.       کوچک
18.       دوبیتی
19.       خارا
20.       قجر، فرود
21.       حزین
22.       شور پایین دسته
23.       گوشه‌ی رهاب
24.       چهار گوشه
25.       مقدمه‌ی گریلی
26.       رضوی، حزین، ‌فرود
27.       شهناز
28.       قرجه
29.       شهناز کت (عاشق‌کش)
30.       رنگ اصول
31.       گریلی
32.       رنگ شهرآشوب